ضرورت آموزش و پرورش در پیش دبستان
دوران کودکی، زیست کودک از بدو تولد تا ورود به پایه اول است که هم دوره پیش دبستان و هم دوره‌های سنی پایین‌تر را در مهد کودک شامل می‌شود. یافته‌های پژوهشی نشان می‌دهد که پرداختن به اهمیّت تربیت دوران کودکی از چهار منظر توجیه‌پذیر است. توجیه بیولوژیک (یافته‌هاي پژوهشی حوزه عصب شناختی و مغز)، توجیه اقتصادي (تحلیل هزینه – فایده)، توجیه آموزشی (عملکرد و پیشرفت تحصیلی مطلوب در طول دوره تحصیل) و توجیه اجتماعی (رشد منش‌ها و کنش‌هاي اجتماعی مطلوب در طول نوجوانی و بزرگسالی).
آموزش و پرورش در دوره پیش از دبستان، در بسیاري از جوامع و کشورها جایگاه بسیار ارزشمند و حساسی دارد و مورد توجه بسیاری از دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت، روان‌شناسان، فلاسفه و دانشمندان فیزیولويی، بیولوژی و … بوده است. آموزش‌های این دوره نقش مؤثری در موفقیّت کودکان در سال‌های آینده در همه ابعاد زندگی و رشد همه جانبه آن‌ها در زمینه‌هایی مانند شکوفایی ذهنی، استقلال، رشد اجتماعی، رشد کلامی، مهارت حلّ مسأله و … دارد.
اهمیت و حساسیت دوره پیش دبستان
طبق نظر متخصصان روان‌شناسی مبنی بر مهم و حساس بودن این دوره سنی در شکل‌گیري بسیاري از صفات و ویژگی‌هاي روان‌شناختی کودکان، یادگیري بسیاري از مهارت‌ها در این دوره نه تنها مفید بلکه ضروری است و توانمندی‌های کودکان برای رشد و یادگیری تا حد بسیار بالایی تحت تأثیر تجارب محیطی اوایل زندگی است. نکته مهم در تربیت آن است که برنامه آموزشی و تربیتی باید کاملاً با ابعاد مختلف رشد کودکان متناسب باشد. مطالعات انجام گرفته نشان می‌دهد که رشد تحصیلی کودکان در دوره‌هاي بعد، علاقه نسبت به تحصیل، موفقیت‌هاي دیگر تحصیلی، سازگاري اجتماعی و عاطفی، نشاط، توانایی شناختی، مهارت‌هاي جسمی ـ حرکتی، توانایی‌های کلامی و زبانی مانند بازگویی قصه و داستان، مهارت‌هاي حل مسئله و استدلال، تفکّر خلّاق، افزایش هوش از جمله متغیرهایی هستند که بسیار تحت تأثیر آموزش‌های دوره پیش دبستان هستند.
ضرورت آموزش و پرورش از بدو تولد تا ورود به اول دبستان
نگاهی گذرا به نظام آموزش و پرورش کشورهاي گوناگون نشان می‌دهد که دوره پیش دبستانی از اهمیتی خاص در این کشورها برخوردار است به طوری‌که این دوره در بسیاری از کشورها رایگان است و یا با حمایت دولتی برای اقشار کم درآمد برگزار می‌شود زیرا ارزش افزوده‌اي که ایجاد می‌کند قابل مقایسه با هزینه‌هاي صرف شده برای آن نیست.
در این بخش به بررسی نتایج به دست آمده از تحقیقی می‌پردازیم که توسط متخصصان کشورمان در بررسی ضرورت آموزش و پرورش پیش دبستان می‌پردازد. همانطور که گفته شد، این مطلب از چهار جهت مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی علمی ضرورت آموزش پرورش پیش دبستان
هنگام تولد اندازه مغز نوزاد، یک چهارم اندازه مغز یک بزرگسال است اما تا سه سالگی این اندازه سه برابر اندازه اولیه‌اش می‌شود. این رشد اندازة مغز ارتباطی نزدیک با میزان و کیفیت تعاملات فرد با محیط و تجارب گوناگون او دارد. علاوه بر اندازه مغز و مهمتر از آن، مسیرها یا ارتباطات عصبی میان سلولهاي مغزي است که در این دوران با سرعت و فشردگی بالایی شکل می‌گیرد. در این دوران در هر ثانیه، 344 ارتباط عصبی میان نورون‌ها شکل می‌گیرد، لذا شبکه انبوه و درهم پیچیده‌اي از ارتباطات میان-نورونی تولید می‌گردد. پژوهش‌ها نشان می‌دهندکه تغذیه مناسب، ایجاد محرک‌هاي مطلوب از طریق تعاملات با کیفیت با کودک، هم موجبات فعال‌سازي و تقویت مسیرهاي عصبی موجود را فراهم می‌کند، هم تعداد چنین مسیرهایی را افزایش می‌دهد و هم مسیرهاي بلا استفاده را اصطلاحاً وجین می‌کند. به این فرآیند شکل‌دهی، ساخت و ساز، به‌گزینی و صیقلی‌سازي، «حجاري عصبی» یا «هرس عصبی» گفته می‌شود که طی آن مسیرهاي عصبی، صیقلی و قدرتمند می‌شوند. این مدارها یا مسیرهاي عصبی با ترتیب خاصی شکل می‌گیرند و پایه‌اي براي شکل‌گیري مدار بعدي می‌شوند، لذا تعیین کنندة کیفیت آن مسیر هم هستند. به همین دلیل برخی پژوهش‌ها تفاوت‌هاي هوشی کودکان را در کیفیت، قدرتمندي و صیقلی بودن مسیرهاي عصبی، به ویژه آنهایی دانسته‌اند که در قسمت قشر مخ پیش پیشانی جانبی قرار دارند؛ منطقه‌اي که در پشت گیجگاه است و در پردازش ذهنی و تفکر سطح بالا، نقش کلیدي دارد. عبارت دیگر رشد مغز را در این دوران می‌توان یک فرآیند سیم کشی تلقی کرد که طی آن نورون‌ها به طور مداوم و طی الگوهاي گوناگون به هم وصل می‌شوند تا همان مسیرهاي عصبی را شکل دهند. در این فرآیند نسبت ژن‌ها به تجربیات در شکل‌گیري این مسیرهاي عصبی، مانند نسبت یک نقشه ساختمان به فرآیند ساخت و ساز آن است. همانطور که ممکن است یک نقشه را به دو گروه سازنده بدهید و آن‌ها با توجه به عوامل گوناگون دست به انتخاب مواد و مصالح مختلف بزنند و نتیجه کار، دو ساختمان متفاوت درآید، دو نفري که ساختار ژنتیکی نسبتاً مشابه (دو قلوهاي غیر همسان) یا کاملاًمشابه (دو قلوهاي همسان) دارند نیز به سبب مواجه شدن با تجارب متنوع، در نهایت دو فرد منحصر به خودشان خواهند بود. به عبارتی دیگر، رشد انسان تابعی است از «ژنتیک از طریق تجربه‌هاي او». علت این امر این است که رشد طبیعی مغز به سبب قرار گرفتن در معرض محرک‌هاي حسی همچون نور، صدا، اجسام و افراد است و اگر چنین اتّفاقی در زمان مطلوب خودش نیفتد، احتمال تضعیف یا حتی به وجود نیامدن برخی کارکردهاي مغز وجود دارد. این زمان حساس که مغز از بیشترین درجه حساسیت برای شکل‌دهی مطلوب مسیرهای عصبی، از طریق کسب تجارب مختلف، برخوردار است، همان دوران طلایی کودکی می‌باشد.
با این دید، دوران کودکی در پرورش زیربنای مهارت‌های اجتماعی، کلامی، ذهنی و عاطفی اهمیت فراوان دارد. برای مثال رشد واژگانی افرادی که در دوران کودکی تعامل با کیفیتی از نظر واژه‌گزینی مناسب و تلفیق عواطف با زبان با مادر خویش داشته‌اند، 8 برابر بیش‌تر از کودکانی است که در دوران ابتدایی زندگی تعامل مفید و مؤثر کمتری با مادر خود داشتند. همچنین زیربنای کسب مهارت‌های مختلف مانند توانمندی کنترل احساساتی مانند خشم یا شادی، ایجاد و نگهداری روابط اجتماعی، مهارت‌های زندگی، هوش عاطفی و انطباق با شرایط در آینده، در این دوران حساس زندگی چیده می شود و مراکز مهد و پیش‌دبستانی نقش بسیار مهمی در این مورد دارند. مهارت‌های زندگی مواردی مانند کار گروهی، خود راهبری، خود کنترلی، پشتکار، استقلال در کارها، رفتارهای حمایت و همدردیف تاب‌آوری، سازگاری اجتماعی، کنجکاوی، توانایی تمرکز و به کار گرفتن منابع برای حلّ مسأله، به نتیجه رساندن کارهای آغاز شده، برخورد با مشکل به جای دلسرد شدن و دست کشیدن، جستجوی راهبردهای کمک‌یابی و به کار بستن با تدبیر منابع انسانی و غیر انسانی برای حلّ مسأله را شامل می‌شود.
اموزش و پرورش پیش از دبستان همچنین باعث رشد شناختی بهتری در نوآموزان در زمینه‌های هوش، ریاضی و محاسبات و زبان (خواندن و نوشتن) می‌شود. طبق تحقیقات صورت گرفته، این تأثیر مختص به گروه یا منطقه جغرافیایی یا سطح مالی خاصی از افراد نمی‌شود و تأثیر آن به خصوص در سال‌های ابتدایی دبستان به خوبی مشخص است و تا بزرگسالی ادامه می‌یابد.
از منظر اقتصادی نیز، ضرورت سرمایه‌گذاری در آموزش پیش از دبستان کاملا توجیه‌پذیر است. نتیجه پزوهش‌های دانشمندان اقتصادی جهان نشان می‌دهد که نرخ برگشت سرمایه‌گذاری روی نیروی انسانی، با افزایش سن رابطه عکس دارد. بیشترین برگشت مربوط به سرمایه‌گذاری‌هایی است که در دوران ابتدایی زندگی و پیش از دبستان صورت گرفته است.
نکته قابل توجه این است که در امر آموزش و پرورش پیش از دبستان، نقش والدین از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و اولیای نوآموزان نیز باید با روان شناسی رشد و یادگیری کودکان در حدّ نیاز آشنا گردند تا بتوانند در رشد همه جانبه کودکان خود سهیم باشند.
