انواع دبستان ، معرفی روش های آموزشی و تربیتی ، انتخاب مدرسه خوب

امروزه نقش مهم آموزش دبستان و انواع دبستان و پیش‌دبستان در رشد تربیتی و آموزشی فرزندان به خوبی مشخص شده است. از این رو خانواده‌ها بیش از پیش به اهمیت انتخاب مدرسه خوب پی برده‌اند.

هنگامی‌ که فرزندان به سنین 4 تا 5 سالگی می‌رسند، انتخاب یک مدرسه خوب و مناسب که از لحاظ روش‌های آموزشی و تربیتی با معیارهای خانواده ها متناسب باشد، جزو اولویت‌های اول پدران و مادران ایرانی است. امروزه وجود انواع مختلف مدارس، انتخاب مدرسه خوب را برای اولیا دشوار کرده است.

پیش از این، نزدیکی مدرسه به خانه یا سطح امکانات فضای آموزشی جزو اولین اولویت‌ها برای انتخاب مدرسه بود. اکنون با افزایش سطح شناخت خانواده‌ها، متناسب بودن روش‌های آموزشی و تربیتی مدرسه با انتظارات والدین و خصوصیات فردی دانش‌آموز، از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است.

این امر خانواده‌ها را وا می‌دارد تا مدت زمان بیشتری را به بررسی انواع مدارس و مشورت با مشاورین مجرب برای پیدا کردن مدرسه خوب از دیدگاه خود اختصاص دهند.

با توجه به اهمیت آموزش دبستان و نیاز والدین، در این مقاله به معرفی روش های آموزشی و تربیتی جدید ، انواع مدارس و انواع دبستان  در کشور پرداخته می‌شود. تلاش شده تا برای راهنمایی والدین، در هر قسمت تعدادی مدرسه شاخص نیز معرفی شود. دقت شود که در دبستان مدارس تیزهوشان و مدارس نمونه دولتی نداریم و پذیرش دانش‌آموزان در این مدارس از متوسطه اول آغاز می‌شود.

همچنین لازم به ذکر است در حالی که ثبت‌نام مدارس عادی و دولتی معمولا از خردادماه آغاز می‌شود، پیش ثبت نام بسیاری از مدارس با رویکردهای جدید آموزشی و تربیتی که با استقبال زیاد والدین همراه می‌باشد، در ماه های بهمن و اسفند انجام می‌گردد.

پس از پیش ثبت نام، والدین جهت جلسه معارفه دعوت شده و دانش‌آموز با توجه به معیارهای مدرسه مورد سنجش قرار می گیرد. در اکثر این مدارس مصاحبه اختصاصی نیز با اولیای هر دانش آموز انجام می‌شود. در صورت پذیرش، اولیا جهت ثبت نام قطعی به مدرسه دعوت می گردند.

مدارس با روش سنتی (با گرایش بر تطبیق با سند تحول بنیادین)

یکی از روش‌های آموزشی و تربیتی آشنا برای همه والدین، روش سنتی یا همان روش آموزش مرسوم در اغلب مدارس آموزش و پرورش تا اواسط دهه 80 است. در این روش، کتب درسی آموزش و پرورش ملاک تدریس قرار می گرفت.

نحوه تدریس یک طرفه و معلم محور، مستقیم و مبتنی بر روش سخنرانی (در بهترین حالت پرسش و پاسخ) بود.  همچنین به علایق و تفاوت های فردی دانش‌آموزان توجه نمی‌شد و همه با سیستم ارزشیابی نمره‌ای که نتیجه محور و دانش محور بود، سنجیده می‌شدند.

در سال‌های اخیر، خصوصاً در حوزه آموزش دبستان و پیش‌دبستان، بسیاری ازمدارس سند تحول بنیادین آموزش و پرورش را مورد توجه قرار داده و به اجرای روش‌های جدید یاددهی – یادگیری و ارزشیابی روی آورده‌اند.

اغلب این مدارس روش خاص و مدون جدیدی ندارند اما تلاش می‌کنند از الگوهای نوین و مطرح جهانی و کشوری بهره ببرند. امروزه معلمان در بسیاری از مدارس دولتی و غیر دولتی سعی می کنند تا از روش های دانش آموز محور و مشارکت فعال بیشتر استفاده کنند.

آن‌ها می کوشند تا فرایند یاددهی – یادگیری را با فعالیت‌هایی چون پرسش و پاسخ، انجام آزمایش، مشاهده، استفاده از ابزارهای نوین آموزشی و … غنی‌تر کنند و از ارزشیابی فرایند محور و توصیفی برای ارزیابی دانش‌آموزان استفاده کنند. مدارس «سلام»، «علامه طباطبایی (ره)»، «روزبه»، «مشکات»، «رهیار»، «روشنگر»، «تزکیه»، «صلحا» و …. مدارس موفقی هستند که در این دسته از انواع دبستان قرار می‌گیرند.

مدارس با رویکرد شناختی

در روش شناختی که یکی از رویکردهای موفق آموزش دبستان است، مدرسه با فراهم آوردن امکانات لازم و بهره گیری از مربیان آگاه، دانش‌آموز را محور یادگیری قرار داده است.

در این روش، دانش‌آموز باید بتواند خود از طریق اکتشاف، به دانش مورد نظر دست یابد و معلم تنها نقش هدایت‌کننده و تسهیل گر را دارد. در این رویکرد، مطالب آموزشی کمتر به روش مستقیم به یادگیرنده منتقل می‌شود و فعالیت های متنوعی برای دانش‌آموز تعریف می گردد (ترجیحاً فعالیت‌های گروهی) که خود دانش آموز از طریق فرایند خود‌ مدیریتی، خود تنظیمی، خود پایشی و خود ارزیابی به یادگیری معنادار و عمیق دست یابد.

در صورت اجرای درست این روش، دانش‌آموزان علاقه فراوانی برای حضور در مدرسه دارند و از فشارهای ناشی از تشویق و تنبیه و اضطراب امتحان و پرسش خبری نیست.

هدف اصلی، ایجاد انگیزه درونی در دانش‌آموز بدون استفاده از ابزارهای بیرونی مانند جریمه یا جایزه است.

همچنین ارزشیابی به صورت مستمر و بدون برگزاری آزمون و با توجه به استعدادها و علایق فردی هر دانش آموز انجام می‌شود. عملکرد افراد با یکدیگر مقایسه نمی گردد و به جای تأکید بر نتیجه پایانی، میزان پیشرفت هر دانش‌آموز مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

خصوصیت برجسته مدارس با این روش، رشد همه جانبه متربی و تقویت مهارت‌های مختلف شناختی، فراشناختی و انگیزشی است که او را برای زندگی واقعی و ایفای نقش اجتماعی در آینده آماده می‌کند.

بدیهی است که در این روش، فضاهای فیزیکی مدرسه، امکانات و تجهیزات، چیدمان کلاس‌ها و نحوه تنظیم ساعات درسی باید با این رویکرد سازگار باشند.

هم اکنون مدارس «تکریم» و «مهر هشتم» با این روش کار می کنند که البته هنوز برای اجرای اصولی و صحیح آن نیاز به بهینه سازی و گذشت زمان بیشتر است.

مدارس دیگری مانند «مفید» (مهارت محور، فعّالیت محور)، «سراج» (برنامه درسی وحدت‌گرا، مهارت محور، ارزش مدار)، «آب و آینه» (بازی محور، مسأله محور، استعداد محور)، «حسینیه کودک و ادبستان چمران» (مبتنی بر فرهنگ و سبک زندگی اسلامی)، «موعود»، «سرمد» و … نیز الگوها و روش‌های تربیتی خاصی برای خود تعریف کرده اند که تا حد زیادی از خصوصیات بارز و مفید رویکرد شناختی در آن‌ها بهره گرفته‌اند.

مدارس با رویکرد «روش میزان»

یکی دیگر از انواع دبستان با روش آموزشی جدید، مدارس با رویکرد «روش میزان» هستند. مجموعه میزان در حوزه آموزش دبستان، در سال 1383 با تأسیس پیش‌دبستان و دبستان پسرانه میزان شکل گرفت.

این روش بنا بر مبانی تربیت اسلامی و رویکرد تحول‌گرا، کوشیده تا با الفت برقرار نمودن بین نظرها و تجربه های موفق، روشی نو را ابداع نماید. در این رویکرد از روش تدریس پیشرفته یادگیری اکتشافی که بر پایه پرورش توانایی ها بنا نهاده شده، در آموزش استفاده می‌شود.

اصول یازده‌گانه‌ای که «روش میزان» بر آن بنا نهاده شده عبارتند از: یادگیری اکتشافی، توجه به تفاوت‌های فردی، آزادی عمل حداکثری، کار گروهی، شادابی و نشاط، عزّت فردی، درونی کردن انگیزه ها (مسئولیت پذیری)، تقید به ارزش های دینی و انقلابی و التزام به مناسک مذهبی، اصل خلّاقیت، کشف استعدادهای نهفته و هویت ملی.

برای آشنایی کامل تر والدین با این روش نیاز به مشورت با افراد آگاه یا مراجعه به مدرسه و صحبت با مربیان و اولیا است اما به طور خلاصه می توان گفت که طبق این اصول، دانش‌آموزان خود به کشف مطالب درسی می‌پردازند و معلم بیشتر به عنوان یک راهنما عمل می‌کند.

دانش‌آموزان تا حدّ زیادی در انتخاب فعالیت درسی یا هنری یا پرورشی خود آزاد هستند. از این رو هر دانش‌آموز در یک کلاس ممکن است در حال انجام فعالیت ‌های مختلف در یک درس یا حتی دروس مختلف باشد.

میزان پیشرفت هر فرد، در یک سیستم ارزشیابی مستمر، به صورت روزانه ثبت می‌شود و مورد رصد مداوم مربی قرار می گیرد. به دلیل پرهیز از هر گونه فشار و رقابت و مقایسه، شور و نشاط و انگیزه درونی و علاقه به فراگیری مطالب مختلف به وضوح در اکثر دانش‌آموزان دیده می‌شود.

هم اکنون «دبستان و متوسطه پسرانه و دبستان دخترانه میزان»، «دبستان دخترانه امام علی (ع)» و «دبستان علّامه امینی (ره)» در تهران و دبستان‌هایی در شهرهای مشهد، قم، اصفهان، قزوین و کرج مجری «روش میزان» هستند.

مدارس قرآنی

آیین‌نامه نحوه راه‌اندازی مدارس قرآنی در سال 91 به معاونت پرورشی وزارتخانه آموزش و پرورش ابلاغ شد. در این آیین نامه اهداف چهارگانه تأسیس مدارس قرآنی بیان شد که عبارتند از: زمینه سازی برای تربیت قرآنی دانش‌آموزان، رشد و توسعه معارف و مفاهیم و سواد قرآنی، فراهم آوردن زمینه حفظ آیات و تدبر در آن‌ها و توانایی بهره گیری از آموزه‌های قرآن در زندگی فردی و اجتماعی، ارتقای جایگاه مدرسه به کانون تربیتی محله و اعتلای فرهنگ و تربیت قرآنی در جامعه.

در این مدارس، علاوه بر ساعات رسمی و مقرر آموزشی در جدول مواد درسی هر پایه تحصیلی، حداکثر 6 جلسه آموزشی در هفته، دانش‌آموزان برنامه‌هایی برای تقویت روخوانی، قرائت، درک مفاهیم و معارف، حفظ و فعالیت‌های تربیتی قرآنی دارند.

مدارس قرآنی «ریّان نورالهدی» و «آیات» در تهران نمونه هایی از این مدارس و یکی از انواع دبستان هستند که تلاش می کنند در روش های آموزشی و تربیتی خود، از رویکردهای جدید آموزشی و روش‌های تربیتی مبتنی بر تعالیم قرآنی استفاده کنند. این مدارس با مدارس شاهد متفاوت می‌باشد.

مدارس مبتنی بر «الگوی تعلیم و تربیت مؤسسه انشا»

این الگوی ادب محور، استعداد پرور و بازی محور، حاصل تقریباً 20 سال فعّالیت پزوهشی در حوزه آموزش دبستان است که مبتنی بر نقشه جامع انسان و مراحل رشد کودک و با اتکا به حکمت فلسفی اسلامی، روایات تربیتی و طب سنتی طراحی شده است.

در این الگو که رویکرد پیشرفته مهارت محور را دنبال می کند، توجه به تمام ابعاد وجودی انسان (علم، اخلاق، بدن، اراده و عمل)، توجه به نیازهای واقعی زندگی، تأکید بر آداب و پرورش تفکر به جای اطلاعات خام و کم فایده، حافظه پروری به جای حافظه محوری، توجه خاص به ورزش و …، اهمیت فراوان داده می‌شود.

در ابتدای ثبت نام، مربیان مورد آزمون‌های استعداد یابی قرار گرفته تا در یک بررسی دقیق، توانمندی‌های آن‌ها مورد شناسایی قرار گیرد. سپس پرونده تربیتی برای دانش‌آموزان تشکیل می‌شود. فرایند تربیت در سه حیطه ادراکی، تحریکی و حرکتی طبق این پرونده انجام شده و بر اساس آزمون‌های رشد شخصیت رصد می‌شود.

این الگو روش‌های آموزشی و تربیتی خاص خود را دارد. از نظر آموزشی، کتاب های درسی تدریس می شود اما هر مبحث طبق رویکرد مدرسه و با روش‌های جدید آموزشی درس داده می‌شود.

در این روش همه دانش‌آموزان هر روز زنگ ورزش دارند. ساعات آداب، تفکر و حل مسأله جزو ساعت های درسی اصلی است. مدرسه زنگ تفریح عمومی ندارد و مربی و دانش‌آموزان تعیین می کنند که چه زمانی نیاز به استراحت دارند.

زمان بندی درسی سیال است یعنی معلم با توجه به شرایط مشخص می کند که هر ساعت به چه درسی اختصاص دارد. برنامه غذایی روزانه مبتنی بر طب سنتی و توجه به اقلیم، مزاج و جنسیت دانش‌آموزان تعیین می شود.

هر چند این مدارس از خانواده های مذهبی ثبت نام می کنند اما معتقدند که حجم زیاد اطلاعات مذهبی در دوره ابتدایی، به تربیت دینی دانش‌آموزان آسیب وارد می‌کند.

شیوه ارزشیابی به جای سنجش اطلاعات حفظ شده در ذهن، بر سنجش توانمندی‌های دانش آموز متمرکز است. تکلیف منزل شامل انجام آداب و تمرین برای پرورش خلاقیت و حلّ مسأله نیز می‌شود و تکالیف دانش‌آموزان ممکن است با یکدیگر متفاوت باشد.

هم اکنون «ادبستان‌های دخترانه و پسرانه انشا» (سما در تهران) و «ادبستان دخترانه انشا» در اصفهان طبق این الگو فعالیت می‌کنند و باعث ایجاد دسته‌ای جدید در انواع دبستان شده‌اند.

مدارس ورزش

از انواع دیگر دبستان مدارس ورزش هستند. در مدارس ورزش، دانش‌آموزان مستعد و علاقه‌مند، علاوه بر برنامه درسی دوره‌های مختلف تحصیلی، 6 ساعت در هفته مهارت‌های ورزشی تخصّصی را فرا می‌گیرند. این مدارس می‌توانند دولتی، غیر انتفاعی و هیأت امنایی باشند.

مهارت‌های ورزشی برای پایه‌های اول و دوم ابتدایی، شنا و ژیمناستیک است. پایه سوم می توانند شنا، ژیمناستیک و دو و میدانی داشته باشند. از پایه چهارم به بعد تمام رشته های ورزشی دارای فدراسیون در ایران می‌تواند آموزش داده شود

. ارزشیابی دروس در این مدارس برابر آیین‌نامه آموزشی و امتحانات دوره‌های تحصیلی مربوطه است. ارزیابی مهارت های ورزشی در نمره تربیت بدنی لحاظ می گردد.

یکی از مدارس مطرح ورزش، مدارس «آینده سازان ایران» است که دارای دو شعبه تهران (منطقه 5) و پرند است. این مدارس در مقاطع پیش دبستان و دبستان، متوسطه اول و هنرستان فعّالیت می‌کنند.

مدارس مسجد محور

یکی دیگر از مدارس مطرح در حوزه آموزش انواع دبستان ، مدارس مسجد محور است. افتتاح مدارس مسجد محور از سبزوار و با نام «مکتب اسلامی» آغاز گشت که باعث ایجاد دسته بندی جدید در انواع دبستان شد.

این مدارس سپس در مشهد و بعد در شهرهای دیگر از جمله تهران راه اندازی شد. سبک کار مدارس مسجد محور با هم متفاوت است اما به طور کلی می توان رویه آموزش در این مدارس را تلفیقی از مباحث اسلامی و علوم روز دانست که بحث حوزه و دانش را به صورت همزمان پیش می‌برد و مبانی فکری و اندیشه‌ای بچه‌ها را شکل می‌دهد.

در این مدارس سعی شده که از فضای بدون استفاده مساجد جهت انس بیشتر دانش آموزان با این فضا استفاده گردد. تقسیم بندی کلاس در مدارس مختلف متفاوت است. در برخی مدارس، پایه اول تا سوم در یک کلاس و پایه چهارم تا ششم در یک کلاس تقسیم بندی می‌شوند. در بعضی از مدارس مسجد محور، در دروس اصلی دانش‌آموزان هر پایه جدا هستند اما در فعالیت‌های ورزشی، هنری، مهارتی و … دانش‌آموزان چند پایه با هم کلاس دارند.

در همه این مدارس بر تربیت جامع بچه‌ها بر پایه مبانی اسلامی و آموزش مهارت تأکید فراوانی می‌شود اما رویکردهای آموزشی، مدل تربیتی، انگیزه ها و ایده‌هایشان با هم متفاوت است که برای آشنایی با هر کدام از این مدارس باید جداگانه به تحقیق در مورد آن‌ها پرداخت.

نکته قابل ذکر در مورد این مدارس این است که آموزش و پرورش تأکید دارد که این گونه مدارس حتماً باید در چارچوب برنامه درسی کشور و طبق استانداردهای آموزشی فعّالیت کنند تا به آن‌ها مجوزهای لازم داده شود و دانش اموزآنی که در مراکز بدون مجوز تحصیل می کنند، اجازه امتحان دادن ندارند.

از آن جایی که هم اکنون بعضی مدارس مسجد محور مجوز فعّالیت از آموزش و پرورش را ندارند، لازم است خانواده ها نسبت به ثبت نام فرزندانشان در مراکز معتبر توجه لازم را داشته باشند.

مدارس طبیعت

مدارس طبیعت 5 سال پیش با پیگیری سازمان حفاظت محیط زیست در حوزه آموزش دبستان و پیش دبستان دایر شدند. اولین مدرسه طبیعت با نام «کاوی کنج» در مشهد ساخته شد و در ادامه در شهرهای دیگر کشور شروع به کار کرد.

سازمان حفاظت محیط زیست بسته‌ای را برای کودکان و نوجوانان سنین 3 تا 18 سال طراحی کرد که خروجی این بسته در مقطع دیپلم، فارغ التحصیلانی هستند که هم می‌توانند مشکلات معیشتی خود را حل کنند و هم تأمین نیازهای معیشتی‌شان منجر به تخریب غیر قابل جبران محیط زیست نشود.

این طرح برای مقطع پیش‌دبستان و دبستان در حال اجرا بود که با بیان ایراداتی توسط آموزش و پرورش و تغییرات مدیریتی سازمان محیط زیست، فعالیت‌های آن به حالت معلق درآمد.

مدارس طبیعت به سبک و شیوه مدارس آموزش و پرورش اداره نمی‌شوند و ایده‌شان این است که طبیعت برای آموزش کفایت می‌کند. آن‌ها طبیعت را به مثابه مدرسه‌ای بزرگ می‌دانند که کودکان این مدارس به فعّالیت‌های آزاد و بازی می‌پردازند و جواب سؤالات خود را درباره طبیعت کشف می‌کنند. در این مدارس، دانش‌آموزان ارتباط با حیوانات، گیاهان، خاک و … را تجربه می‌کنند و شیوه زندگی را می‌آموزند.

بنا بر عقیده مؤسسان این مدارس، در نظام آموزشی رایج، بچه‌ها خیلی زود به مدرسه فرستاده می‌شوند و فرصت بازی کردن از آن‌ها گرفته می‌شود. این باعث می گردد که از انگیزه و خلّاقیت دانش‌آموزان کاسته گردد.

همانطور که ذکر شد، آموزش و پرورش اعلام کرده که چون این مکان‌ها ویژگی‌های مدرسه را ندارند، برنامه درسی آن‌ها مصوب آموزش و پرورش نبوده و معلمان نیز مورد تأیید آن‌ها نیستند، نمی‌توانند به عنوان مدرسه فعّالیت کنند و پیشنهاد شده که از این مکان‌ها و این نحوه آموزش می‌توان در کنار آموزش دانش‌آموزان در مدارس مورد تأیید، برای ارتباط بیشتر بچه‌ها با طبیعت، استفاده کرد.

 

• در پایان تأکید می‌شود که چون نقش آموزش دبستان در رشد تربیتی و علمی دانش‌آموزان بسیار مهم است و اکنون روش های آموزشی و تربیتی متنوعی در مدارس به کار گرفته می‌شود، اولیای عزیز حتماً پس از تحقیق و بررسی در مورد مدارس مختلف و مشورت با افراد و مؤسساتی که دانش و  تجربه کافی در این زمینه را دارند، به انتخاب مدرسه مناسب با انتظارات خود و روحیات و استعدادهای فرزندشان بپردازند و با دیدی روشن اقدام به ثبت نام نمایند.